تفکُّر وتعقُّل بمعنای بکار گرفتن نیروی عقل و اندیشه، برای استنتاج امور مُثمر ثمر است.

خواجه عبدالله انصاري رحمه الله تفکر را این گونه تعریف میکند: تفكر جستجو نمودن «بصيرت» است كه چشم قلب است. برای رسيدن به مقصود نتيجه، كه غايت كمال، آن معلوم است مقصد و مقصود، سعادت مطلقه است كه به كمال علمي و عملي حاصل آيد تفکر یکی از نیروهای درونی انسان است که به مفاهیم مربوط است

تعریف تفکر از نظر ایمانوئل کانت :

تفکر، عملی ذهنی است و زمانی مطرح می‌گردد که انسان با مسئله‌ای مواجه‌است و خواستار حل آن است. در این هنگام در ذهن، تلاشی برای حل مسئله آغاز می‌گردد که این تلاش ذهنی را، تفکر یا اندیشه می‌نامند. فعالیت برای حل مسئله، از مراحلی تشکیل شده‌است که از تعریف مسئله به طور شفاف، روشن و ملموس، آغاز می‌گردد و با پیدا کردن راه حل‌هایی برای حل مسئله ادامه می‌یابد و با به کارگیریِ عملی بهترین راه حل و یافتن جواب نهایی به پایان می‌رسد[۱].

انسان که متمایز میشود از سائر چیز ها بواسطه تفکر است چون که حیوان تفکر نمیکند وتفکر انسانی واجب است وتفکر در خلقت الله عزوجل سبب افزایش ایمان میشود

هنگامی قرآن را تلاوت کنیم در میابیم که بیشتر از۵۰۰ آیه قرآن کریم برای ما هدایت داده شده درمورد تفکر

وتفکر سالم انسان را میرساند به خیر دنیا وآخرت؛ الله متعالی نعمت بزرگش را برای مان اعطاء نموده همان تفکر تا اینکه الله  را به درستی بشناسیم وعبادت اش نمایم ونهایت خلقت خودرا بدانیم چنانکه الله متعال میفرماید:

{وَمَا خَلَقْتُ الْـجِنَّ وَالإنسَ إلاَّ لِيَعْبُدُونِ} [الذاريات۵۶:  نيافريدم جن و انس را مگر براي اينکه مرا بندگي کنند. واز بزرگترین نعمتی که الله عزوجل برای مان اعطاء نموده همانا عقل است که آله تفکر است.

آیات زیادی وارد شده در قرآن کریم در مورد تفکر  من جمله الله متعال میفرماید: وَاللَّهُ أَخْرَجَكُم مِّنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لا تَعْلَمُونَ شَيْئًا وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالأَبْصَارَ وَالأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ النخل آیه ۷۸

و خداوند شما را از شكمهاى مادرانتان در حالى بيرون آورد كه چيزى نمى دانستيد و براى شما توان شنوايى و ديدگان و دلها پديد آورد، باشد كه سپاس گزاريد. قرآن با قلب و با دل از مجموع وسائل درک و شعور انسان تعبير مي کند، و شامل چيزي مي گرددکه اصطلاحاً بدان عقل مي گويند. همچنين شامل تمام نيروهاي پنهاني الهام مي گرددکه حقيقت آنها و عملکرد آنها ناشناخته مانده است . به شماگوش و چشم و دل داده است

تا ( به وسيله آنها بشنويد و ببينيد و بفهميد و نعمتهايش را) سپاسگزاري کنيد.

وقتي که ارزش اين نعمت و سائر نعمتهاي ديگر را در حق خود دانستيد. سرآغاز سپاسگزاري ، ايمان آوردن به خداي يگانه معبود است . چيز شگفت ديگري را از آثار و نشانه هاي قدرت الهي مي بينند و بدان مي نگرند، ولي در باره آن نمي انديشند، صحنه شگفت انگيزي است که عيان براي ديدگان است  :[۲]

اهمیت تفکر در اسلام:

بايد دانست كه دين اسلام ديني است بر پايه ي عقل وتفكر كه گرچه به عبادات بدني مانند نماز و روزه و غيره دستور مي دهد اما بخش اعظم ايمان را در تعقل وتفكر جستجو مي كند .چنانكه وجود آيات متعدد قرآن كريم در باب تفكرو تأمل و تدبر گواه اين مدعاست .« أفلا يتدبرون القرآن ولو كان من عند غير الله لوجدوا فيه اختلافا كثيرا» آيا درباره قرآن نمي‌انديشند؟! اگر از سوي غير خدا بود، اختلاف فراواني در آن مي‌يافتند. سوره نساء آیه ۸۲

و در جايي ديگر مي فرمايد : «أفلا يتدبرون القرآن أم على قلوب أقفالها» آيا آنها در قرآن تدبر نمي‌كنند، يا بر دلهايشان قفل نهاده شده است؟!

در واقع دين اسلام با اين اهميتي كه براي تفكر و تأمل و انديشيدن قائل شده است مي خواهد جايگاه ويژه آن را در گرايش بيشتر انسان به پرستش پروردگار يادآور شود ،

چه ، اساس هر عملي چه نيك و چه بد تفكر است .به عبارت ديگر انديشيدن درست انسان را به سمت با خدا بودن سوق مي دهد و نينديشيدن وافكار بد او را به طرف شيطان مي كشاند .

الله متعال میفرماید: الذين يذكرون الله قياما وقعودا وعلى جنوبهم ويتفكرون في خلق السموات والأرض ربنا ما خلقت هذا باطلا سبحانك فقنا عذاب النار ) آل عمران ( ۱۹۰ – ۱۹۰(

همان كساني كه خدا را در حال ايستاده و نشسته و بر پهلوهايشان افتاده ( و در همه احوال ديگر) ياد مي كنند ( و عظمت او را در مدّ نظر ميدارند) و در باره آفرينش آسمانها و زمين مي انديشند ( و ميگويند: ) پروردگارا! اين ( همه عجائب و غرائب ) را بيهوده نيافريده اي ، و تو پاك و منزّهي ( از نقص ، و اين نظم و نظام پر اسرار را دليل بر قدرت خويش آفريده اي ) پس ما را از عذاب آتش ( دوزخ ) بركنار دار[۳]

قال أبو الدرداء رضي الله عنه : التفكر ساعة خير من قيام ليلة:

تفکر نمودن یک ساعة بهتر است از اینکه شب را تا سحر نماز بخوانیم

عامر بن عبد قيس مفرماید : ( سمعتُ غير واحد ولا اثنين ولا ثلاثة من أصحاب النبي صلى الله عليه وسلم يقولون : إن ضياء الإيمان أو نور الإيمان التفكر

ترجمه: عامر بن قیس میفرماید که مه شنیدم از جمع اصحاب پیامبر صلی الله علیه وسلم که میفرمودن روشنایی ایمان تفکر است

همچنان عمربن عبدالعز یز رحمه الله میفرماید: تفکر نمودن در نعمت های الله عزوجل از بزرگترین عبادت است

امام غزالی رحمه الله در احیاء العلوم الدین  ذکر نموده:

که لقمان حکیم همیشه تنها مینشست ؛ روزی از روزها مولایش عبور میکرد وبرایش فرمود من ترا میبینم که همیشه نشسته ات تنها اگر بامردم بنشینی بهتر خواهد بود لقمان حکیم فرمود : که نشست تنهایی تفکر انسان را بیشتر میسازد وزیاد تفکر نمودن درخلقت الله عزوجل راهی برای حصول جنت است

ابن عباس رضی الله عنهما میفرماید: دورکعت نماز باتفکر خواندن؛ بهتر است از خواندن نماز تاسحر بدون تفکر

ابن قیم الجوزی رحمه الله میفرماید: بهترین دواء این است که قلب ات را مشغول کنی به تفکر درچیزی که مفید تمام شود درحیاة ات وتفکر نمودن در چیزی که مفیدتمام نشود بر انسان دروازه تمام شر ها است مبداء خیر وشر تفکر است.

سفیان بن عیینة رحمه الله میفرماید:هنگامی که انسان تفکر داشته باشد؛پس در همه چیز برایش عبرة حاصل میشود

آیة هایکه صراحتاکلمه تفکر به کار برده شده:

فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ ﴿١٧٦ الأعراف﴾ پس اين پندها را بر آنان بخوان تا ايشان تفکر كنند

كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴿٢٤ يونس﴾ اين چنين آيات را براي گروهي که مي انديشند تشريح و تبيين مي کنيم

إِنَّ فِي ذَلِكَ لَأيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴿٣ الرعد﴾ نشانه هايي است براي آنان که مي انديشند

إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴿١١ النحل﴾

وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ ﴿٤٤ النحل﴾

فِيهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴿٦٩ النحل﴾

وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴿٢١ الروم﴾

إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴿٤٢ الزمر﴾

إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴿١٣ الجاثية﴾

وَتِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ ﴿٢١ الحشر﴾

كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ ﴿٢١٩ البقرة﴾

كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ ﴿٢٦٦ البقرة﴾

الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ﴿١٩١ آل عمران﴾

قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الْأَعْمَىٰ وَالْبَصِيرُ أَفَلَا تَتَفَكَّرُونَ ﴿٥٠ الأنعام﴾

أَوَلَمْ يَتَفَكَّرُوا مَا بِصَاحِبِهِمْ مِنْ جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِيرٌ مُبِينٌ ﴿١٨٤ الأعراف﴾

أَوَلَمْ يَتَفَكَّرُوا فِي أَنْفُسِهِمْ ﴿٨ الروم﴾

أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَىٰ وَفُرَادَىٰ ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا ﴿٤٦ سبإ﴾

إِنَّهُ فَكَّرَ وَقَدَّرَ ﴿١٨ المدثر﴾

این همه آیة های است که الله متعال صراحتا کلمه تفکر را بکار برده است

آیت های دیگری هم است که اشارتاً کلمه تفکر را بکار برده شده از ذکر آنها به خاطر طول شدن بحث اِبامیورزیم

موانع تفکر :

۱- تقلید کور کورانه  :

قوله تعالی: وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ شَيْئًا وَلَا يَهْتَدُونَ وقتیکه برای آنان گفته شود از چيزي پيروي کنيد که خداوند نازل کرده است، مي گويند: بلکه از چيزي پيروي مي کنيم که پدران خود را بر آن يافته ايم، آيا چنان چه پدرانشان چيزي را درک نکرده و به راه صواب نرفته باشند، (باز هم شايسته پيروي هستند

در آیه فوق صراحتا تذکر داده شده از تقلید هنگامی که پیامبر صلی الله علیه وسلم علماء یهود را دعوت نمود که به دین اسلام رو بیاورید آنچیزی که از قرآن نازل شده تابع داری نمایید نه تنها دعوت پیامبر صلی الله علیه وسلم نه پزیرفتن بلکه اصرار بیشتر میورزیدند به تقلید اجداد شان ومیگفتن مادین شمارا تابع داری نمیکنیم بلکه متابعت آنچیز را میکنیم آباء واجدادما ازآن تابع داری مینمودن

۲- ترس از حکام دین :

يكي ازموانع تفکر همانا ترس از حکام دین است الله متعال میفرمایددر رد تقلید یهود از اجداد شان: {اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَالْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا إِلَهًا وَاحِدًا لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ }سورة توبه آيه ۳۱

 يهودي ها و نصارا به جاي خدا علماي ديني و پیشوایان دین خود را به خدايي گرفتند، و مسيح، پسر مريم را نيز به خدايي گرفتند، حال آنکه به آنان أمر نشده بود جز اين که تنها معبود يگانه را بپرستند که هيچ معبود به حقي جز او وجود ندارد، پاک و منزه است و از آنچه (با وي) شريک مي گردانند

اهل كتاب براى علماى خود، نماز و روزه انجام نمى‌دادند، بلكه علماى آنان حرام‌هايى را حلال و حلال‌هايى را حرام كرده بودند و مردم از آنان پيروى مى‌كردند تسلیم و اطاعت بى چون و چراى یهود و نصارا در برابر احبار و راهبان (پیشوایان دینى) خویش «اتخاذ رب» در ینجا کنایه از تسلیم و اطاعت بى چون و چراست

۳- ترس از حکام دنیوی:

انسان زمانی از تفکر منع میشود که ترس از حکام دنیوی داشته باشد وهمین ترس ازحکام باعث میشود که انسان عقب بباند  درزنده گی خود رشد نکند

نويسنده: مجیب الله سعادت